توصیه ها و مراقبت های مادران بعد از زایمان
-تمرین برای تقویت عضلات کف لگن
-تمریناتی برای لاغر کردن شکم و باسن
خ- ایستادن، راه رفتن و کارکردن
الف- مراقبت از دستگاه ادراری
احساس ادرار پس از زایمان شایع است که منجر به اتساع مثانه و اختلال در ادرار کردن و نهایتا عفونت دستگاه ادراری می شود. برای جلوگیری از بروز عفونت های ادراری رعایت بهداشت ناحیه تناسلی تاکید می شود.
ب- مراقبت از ناحیه تناسلی
رعایت بهداشت ناحیه تناسلی در دوران پس از زایمان ضروری است.
زنانی که بخیه زایمانی شده اند توصیه می شود:-پس از هر بار اجابت مزاج یا ادرار کردن، ناحیه تناسلی را شستشو داده، خشک کنند (ازجلوبه عقب). تمیز کردن محل بخیه ها از جلو به عقب و با محلول های ضد عفونی کننده الزامی است. از آنجا که گرما به ترمیم بافت کمک می کند، می توان از لگن آب گرم همراه با مواد ضد عفونی کننده استفاده کرد.
همچنین باید لباس های زیر را در فواصل کوتاه عوض کرده و آن ها را در معرض نور آفتاب قرار دهند و یا به وسیله اطو خشک کنند. بهتر است لباس های زیر از جنس نخی انتخاب شود. همچنین استحمام روزانه توصیه می شود.
پ-ریزش مو
ممکن است بعد از زایمان به طور موقت دچار ریزش مو شوید ولی اگر به اندازه کافی استراحت نموده و از رژیم غذایی مناسبی برخوردار شوید، مطمئن باشید که به زودی رشد موهایتان به حالت اول برخواهد گشت.[۱]
ت- روابط زناشویی
پس از زایمان هیچ زمانی مشخصی برای شروع روابط جنسی وجود ندارد؛ اما تا شش هفته بعد از زایمان به مادران (به خصوص زنانی که بخیه شده اند) توصیه می شود که از نزدیکی خودداری کنند. شروع زود هنگام مقاربت موجب پارگی بخیه ها و همچنین ایجاد درد، عفونت و ناراحتی در مادر می شود.
ث- مراقبت از پستان ها
مراقبت از نوک پستان و آماده کردن آن برای شیردهی، بهتر است از دوران بارداری شروع شود. برای پی بردن به قدرت کش آمدن و طولانی شدن نوک پستان به ویژه در پستانی که نوک کوتاه دارد، نوک پستان را با انگشت بیرون بکشید. البته هنگام مکیدن شیرخوار، نوک پستان به طور طبیعی کشیده و کمی طولانی می شود. برای نرم کردن نوک پستان به طور طبیعی کشیده و کمی طولانی می شود. برای نرم کردن نوک پستان معمولا پماد و یا مواد ویژه ای نیاز نیست، بلکه بهتر است قطره ای شیر روی آن مالیده و درمعرض هوا خشک کند. اگر خروج شیر از پستان ها موجب خیس شدن لباس مادر می شود، می تواند یک تنظیف تمیز بر روی نوک پستان قرار دهد.
شستشوی مکرر نوک پستان با صابون، باعث از بین رفتن چربی نوک پستان می شود. در نتیجه نوک پستان خشک شده و به آسانی آسیب می بیند و شقاق پیدا می کند.[۲]
-ترک و زخم پستان
زخم نوک پستان یا شقاق علل مختلقی دارد. مهمترین علت، ضربه های دهان و زبان نوزاد است که نتیجه قرار گرفتن نادرست نوک پستان در دهان نوزاد ایجاد می شود. علاوه بر این، مکیدن غلط شیرخوار باعث می شود شیر از پستان ها تخلیه نشده و این امر موجب کاهش تولید شیر نیز خواهد شد. همچنین شستشوی مکرر پستان با الکل و صابون و یا استفاده از محلول های و کرم های تحریک کننده نیز می تواند باعث بروز زخم شود.
ترک و زخم پستان راه مناسبی برای ورود میکروبها به داخل نسج پستان بوده و باعث عفونت و آبسه پستان می شود. درد ناشی از آن می تواند منجر به نگرانی و ناآرامی مادر شود که سبب کاهش بازتاب و جهش شیر می شود. از طرف دیگر ممکن است این درد به قدری شدید باشد که مکیدن آن توسط شیر خوار برای مادر غیر قابل تحمل گردد. این عوامل موجب کاهش تولید شیر و در نهایت از شیر گرفتن شیرخوار خواهد شد.
برای پیشگیری از این امر، لازم است از دوران بارداری به مادر آموزش داده شود که پیوسته پستانهای خود را تمیز نگه دارد، در صورت امکان روزانه دوش بگیرد، نوک پستان ها تماس مستقیم با لباس زیر پیدا نکند و بهتر است از لباس آزاد نخی استفاده کند. هنگام شیر دادن نیز هرگز به نوک پستان فشار وارد نکند و مخصوصا روزهای اول که ممکن است ترشح شیر زیاد نباشد، صبر کند تا کودک، خودش بعد از اتمام تغذیه پستان را رها کند و با فشار آن را بیرون نیاورد.
اما برای درمان آن موارد زیر رعایت گردد:
وضعیت شیر خوردن و شیرخوار را باید تصحیح کرد. (در مبحث شیر توضیح داده شده است).
پستان هایتان را روزانه یک بار با آب ولرم بشویید.
از مصرف صابون و به کاربردن اسپری و مالیدن مواد تحریک کننده به نوک پستان خودداری نمایید. بهترین راه بهبود زخم، گذاردن یک قطه شیر روی نوک پستان در پایان تغذیه شیرخوار و خشک نگه داشتن آن است.
نوک پستان هایتان را در معرض هوا و نور خورشید قرار دهید و یا سشوار را روی درجه ملایم گذاشته به فاصله cm30 از نوک پستان بگیرید. این کار را به مدت ۲۰ دقیقه و چهار بار در روز انجام دهید.
کوردک خود را مکررا شیر بدهید و یا شیرتان را بدوشید تا جریان شیردهی برقرار بماند.
موقع شیردادن حتما هاله قهوه ای پستان (نه فقط نوک آن) را در دهان بچه قرار دهید. درست قرار گرفتن شیرخوار در زیر پستان باعث کمتر شدن درد برای مادر شده و به روند بهبودی کمک می کند. ضمن اینکه به نظر می رسد در بزاق شیرخوار خاصیت شفابخشی وجود دارد که در فرآیند بهبودی آسیب پستان، موثر است.
کودک خود را از نظر برفک دهان کنترل کنید.
سینه ها را به وسیله دست روزانه از زیر بغل به طرف هاله ماساژ داده و پس از شیر دادن پستان ها را پاک نکنید، زیرا ذرات چربی شیر بر روی هاله پستان محافظت کننده است.[۳]
– سفت شدن پستان ها
سفت شدن پستان ها در زایمان ها بیمارستانی بیشتر از زایمان های در منزل است؛ چون در بعضی بیمارستان ها نوزادان را ابتدا با آب قند یا شیرخشک تغذیه می کنند، ضمن اینکه ساعت معینی نوزاد را به مادر می دهند. در صورتی که اگر هر چه زودتر نوزاد بدون قید و شرط از سینه مادرتغذیه شود، مادران از سفت شدن سینه ها کمتر رنج می برند و بعد از چند روز این سفت شدن فروکش می کند.
برای آنکه از سفت شدن پستان ها جلوگیری شود، لازم است سینه ها تخلیه شد و مادر بعد از زایمان هر چه سریعتر نوازدش را تغذیه کند. تغذیه به دلخواه نوزاد از سفت شدن پستان جلوگیری می کند.[۴]
– تورم پستان ها
چناچه در اثر زخم یا غیره پستان متورم شده و بچه نتواند به اندازه کافی پستان را در دهان بگیرد به مادر نشان دهید که چگونه شیرش را بدوشد و به او توصیه کنید که شیر دوشیده را با لیوان یا قاشق کوچک به کودک بدهد.
برای رفع تورم و درد می توان دستمالی را در آب سردخیس کرد و پس از گرفتن آب اضافی آن رابه نوبت روی هر کدام از سینه ها قرارداد.[۵]
– نشت شیر (رگ کردن)
اگر شیر نشت می کند (یا به اصطلاح رگ می کند) باید مادر پارچه تمیزی را روی پستان هایش قرار دهد تا شیر تدریجا جذب شود. البته لازم است این پارچه ها را مرتب عوض کرده و بشوید. گاهی اوقات حوله کوچکی برای این کار مناسب است.
در ضمن می تواند شیر را بدوشد و ذخیره کند و بعدا به نوزادش بدهد و یا اگرامکان نگهداری آن را ندارد، می تواند شیرش را بیرون بریزد.[۶]
ج-اجابت مزاج
معمولا مادر باید در ۴۸ ساعت اول پس از زایمان اجابت مزاج داشته باشد. ممکن است به علت احساس درد در ناحیه بخیه ها و کاهش فعالیت دستگاه گوارش، زمان اجابت مزاج به تاخیر افتد. مصرف مایعات فراوان و غذاهای نرم مانند روغن زیتون، سوپ، و مواد غذایی نظیر سبزی و میوه، آب میوه و زود برخاستن از بستر در بهبود این حالت کمک می کند. در صورت ادامه یبوست، ممکن است عارضه دردناک و ناراحت کننده بواسیر برای زائو ایجاد شود که برای پیشگیری از آن لازم است رژیم غذایی مناسب رای تسهیل اجابت مزاج استفاده شود. بهتر است تا شش هفته از توالت فرنگی استفاده کند(در سزارین تا ۳ هفته) و هر بار خود را با آب نیم گرم بشوید و در صورت داشتن بخیه، به محل بخیه ها دست نکشد.
چ- حرکت و فعالیت
به مادران توصیه می شود در ۲۴ ساعت اول پس از زایمان، از بستر برخاسته و حرکت کنند. زنانی که این مسئله را تجربه کرده اند اظهار می دارند که با برخاستن زود هنگام از تخت، احساس بهتری دارند. در زنانی که سزاریت شده اند نیز زود برخاستن از بستر به التیام سریع تر محل عمل کمک می کند.
برای پیشگیری از لخته شدن خود در رگ ها؛ راه رفتن، اجتناب از خوابیدن طولانی مدت و ایستادن و نشستن طولانی و نیز شروع ورزش در زمان مناسب توصیه می شود.
ح-تمرینات ورزش پس از زایمان
حاملگی و زایمان موجب تغییراتی در شکل بدن مادر می شود که از بین آنها می توان شل و آویزان شدن شکم را نام برد و در زنان چندزا مشکل شدیدتر است.
بهترین روش برای بازگرداندن این تغییرات به حالت پیش از حاملگی، انجام یک سری حرکات ورزشی است که باعث قوی شدن عضلات شکم می گردد. تمرینات منظم روزانه موجب سلامتی، تناسب اندام ها و کم کردن فشارهای روانی می شود. این ورزش ها را پس از زایمان طبیعی، در هر زمان که آمادگی دارید و پس از بهبود درد شکم در سزاریت می توانید آغاز کنید.
-تمرینات عضلات کف لگن
انجام این تمرینات بصورت آرام(حتی در صورت وجود بخیه و درد) مفید خواهد بود. بخشی از درد ممکن است به دلیل وجود تورم باشد که با انقباض و شل کردن عضلات می تواندبهبود یابد.
ابتدا عضلات اطراف مقعد را باید سفت کرد (مانند عمل جلوگیری از خروج مدفوع). سپس مهبل به همان صورت سفت می شود (مانند عمل جلوگیری از خروج ادار). مدت زمان سفت کردن هر دو عضله چند ثانیه بوده و سپس شل می شوند.
این تمرینات مهم باید هر روز و بطور مرتب و مخصوصا چهارمرتبه پس از رفتن به توالت انجام گیرد. (تقویت عضلات با توجه به نحوه توقف جریان ادرار، توسط خود مادر بررسی می شود). باید مجددا متذکر شد که تقویت عضلات کف لگن درست به اندازه تقویت عضلات شکم اهمیت دارد.
-تمرین برای تقویت عضلات کف لگن
در حالت طاق باز، پاها روی چهار پایه ای قرار داده می شوند. آنگاه کمر و ران ها را بالا آورده، بگونه ای که در این حالت بدن از پاشنه تا شانه ها در یک خط مستقیم قرار بگیرد. سپس کمر و ران ها بطور آهسته به پایین آورده می شوند.
- – تمرینات عضلات شکم
- در حالت طاق باز، زانوها خم شده و یک دست در زیر گودی کمر قرار داده می شود. سپس باید عضله شکم را سفت کرده و به دست خود فشار داد (یعنی گودی کمر صاف می شود). همزمان با این عمل باید لگن را به طرف بالا حرکت داد. این وضعیت برای لحظاتی حفظ شده و سپس عضله شل می شود. این عمل، دو نوار عضلانی عضله راست شکمی را تقویت کرده و آن ها را به هم نزدیک می کند.
- درحالت طاق باز یک زانو خم شده و پای دیگر صاف نگه داشته می شود. یک دست روی شکم و درست بالای پایی که صاف است قرار می گیرد. سپس سعی می گردد که پاسته پا صاف به طرف پایین کشیده شود(یعنی ظاهرا طول پا افزایش می یابد). بعد از آن با داخل کشیدن شکم، پا به طرف بالا کشیده می شود یعنی در ظاهر طول پا کوتاه می شود. این عمل چند بار تکرار گردیده و سپس همین کار برای پای دیگر انجام می شود(این تمرین برای تقویت عضله ای که حرکت چرخش تنه به طرفین را انجام می دهد مفید می باشد.)
- مادر در حالت طاق باز خوابیده و هر دو زانو را خم می کند. سپس عضلات شکم را سفت کرده و کمر خود را به تخت یا کف اتاق فشار می دهد. بعد با حفظ این وضعیت، هر دو زانو را تا آخرین حد به یک طرف می چرخاند. آن گاه زانوها را به حالت اول برده و شکم را شل می کند. این تمرین باید در طرف مقابل نیز تکرار شود. این عمل برای تقویت عضلاتی است که حرکت چرخش تنه را انجام می دهند. وضعیت بعضی از مادران به گونه ای است که تمرینات را می توانند ساعاتی پس از زایمان شروع کنند؛ اما برای بعضی دیگر، استراحت مهم تر از ورزش است. باید متذکر شد که بسیاری از مشکلات، با فعالیت تسکین می یابند. این تمرین ها برای ناحیه میان دو راه نیز مفید می باشند.
در ابتدا هر تمرین دو بار در روز و هر بار ۵ مرتبه انجام می شود. سپس روزانه یک تکرار به تعداد آن ها افزوده می شود تا در مجموع به ۲۰ تکرار برسد. تعداد تکرار هر تمرین نباید از این حد بیشتر شود. در صورتی که مادر قادر به سفت کردن شکم نباشد، نشانه عجله در انجام تمرینات است. برای رفع این مشکل برای انجام تمرین (۲) تاکید می شود. باید به خاطر داشت که خستگی عمومی می تواند به دلی ضعف عضلانی باشد که در این صورت عضلات ضعیف باید تقویت شوند. معمولا بهتر است تمرینات را روی کف اتاق، روی پتو یا تشک انجام داد، اما در بیمارستان الزاما باید روی تخت انجام شود. به مرور با تقویت عضلات، راه رفتن و ایستادن در یک وضعیت خوب و صحیح آسان تر می شود.
-تمریناتی برای لاغر کردن شکم و باسن
- در وضعیت طاق باز قرار گرفته و زانوها را خم می شوند. با سفت کردن عضلات شکم، سر و شانه ها از زمین بلند شده و سعی می شود که دست ها به پاها برسند. هر روز باید اندکی بیش از روز قبل شانه ها و سر را بلندکرد، تا اینکه پس از چند روز، از این وضعیت به حالت نشسته در آید. سپس باید به طور آهسته به حالت اول بازگشت.
- در وضعیت چهار دست و پا، پس از به داخل کشیدن عضلات شکم (مطابق شکل) زانوی راست خم شده و به طرف چانه برده می شود. سپس پا به عقب برده شده و مانند شکل صاف می شود. این تمرین با پای چپ نیز انجام می شود.
- ابتدا روی ران طرف چپ نشسته و پاها بطرف راست خم می شوند. آن گاه باید زانو زده و صاف نشست. پس از آن روی ران راست نشسته و این عمل را تکرار می شود.
- مادر به صورت طاق باز خوابیده و زانوها را کاملا خم می کند. عضلات شکم را به داخل کشیده و دست راست را مطابق شکل به طرف چپ می برد. سپس به حالت اول برگشته و عضلات شکم شل می شوند. این تمرین بادست چپ نیز تکرار می شود.
- در حالت طاق باز دستها در کنار تنه، پای راست را بلند کرده و مطابق شکل به طرف چپ می بد. هنگام انجام این تمرین، دست ها در کنار تنه باقی می مانند. پا در حالت اول قرار گرفته و سپس این تمرین با پای چپ تکرار می شود.
- مادر مطابق شکل روی زمین می نشیند. پشت خود را کاملا صاف نگه داشته و دست ها را به طور مستقیم به جلو می آورد. آنگاه عضلات شکم را سفت کرده و روی کپل ها به جلو آمده و سپس به طرف عقب حرکت می کند.
پیاده روی شنا از ورزش های مناسبی هستند که در مراحل بعد می توان به آن پرداخت پس از آمادگی کافی، می توان ورزش های دیگری مانند بدمینتون، یوگا، تمرینات تناسب اندام و دوچرخه سواری را شروع کرد.
یادرآوری این نکته ضروری است که هر چند بارداری و زایمان، اعمال طبیعی محسوب می شوند؛ ولی بدن در این مدت تحت فشار و استرس بوده و بنابراین برای بهبود و بازگشت به حالت عادی به زمان نیاز دارد.
در مواردی که سزارین صورت گرفته توصیه می شود در چند روز اول برای افزایش گردش خون و پاک کردن ریه ها، از تنفس عمیق و باز دم قوی استفاده شود و غالبا سرفه کردن (به صورت صحیح و کوتاه) برای تخلیه خلط از ریه ها لازم است.
همچنین پس از جراحی، برای بهبود جریان خون باید پاها را حرکت داد.[۷]
خ- ایستادن، راه رفتن و کارکردن
از آن جایی که در مراحل اولیه پس از زایمان ممکن است مادر مانند دورات بارداری ایستاده و راه برود، بنابراین لازم است وضعیت های صحیح ایستادن و راه رفتن را تمرین کند.
هنگام خم شدن جهت برداشتن اشیاء از زمین باید پشت را صاف نگهداشته و زانوها را خم کرد.
برای بلندکردن اشیاء سنگین از زمین، هم زمان باید عضلات کف لگن را نیز سفت کرد. کالسکه نوزاد باید به گونه ای انتخاب شودکه متناسب با قد مادر باشد. اگر نوزاد برای تعویض لباس هایش بر روی زمین قرار داده می شود، ارتفاع میز باید متناسب با قد مادر باشد تا نیازی به خم شدن تنه نباشد.
به طور کلی باید کارها را بر روی سطحی انجام داد که متناسب با قد بوده و نیازی به خم شدن تنه نباشد. هنگام بیرون بردن نوزاد جهت خرید و یا هنگام گریه کردن نوزاد، می توان برای حمل او از اسلینگ استفاده کرد. به ترتیب اسلینگ هایی که روی سینه و پشت بسته می شوند بهتر از اسلینگ هایی هستند که در یک طرف در پلو قرار می گیرند.
د- تغذیه بعد از زایمان
قبلا رسم بر این بود زنی که تازه زایمان کرده است، رژیم غذایی محدود داشته باشد؛ ولی امروزه دو ساعت بعد زایمان، در صورتی که مشکلی وجود نداشته باشد و زائو تشنه باشد می توان آب بنوشد و چناننچه گرسنه باشد غذای ساده ای بخورد. مادر باید از مصرف غذاهای نفخ آور و دیر هضم و پرمایه، خودداری نماید مبادا بیش از حد لازم گرمی به درونش راه یابد و نیروی تغییر دهنده کبد را ناتوان کند و تشنگی زیاد بر او دست یابد زیرا ممکن است به بیماری استسقاء متبلا گردد.[۸] لذا بهتر است از غذاهای کم حجم و پرانرژی و مقوی استفاده کند. تغذیه مادر در دوران بعد از زایمان و شیردهی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
خوردن مواد زیر بعد از زایمان توصیه شده است:
خرما
از حضرت رسول صلی الله علیه وآله نقل شده است که فرمودند: اول چیزی که زن زائو می خورد، باید رطب باشد. چناچه حق تعالی به حضرت مریم فرمودند که پس از زاییدن حضرت عیسی علیه السلام رطب بخورد. سوال شد: اگر رطب نباشد چه کند؟ فرمودند: ۹ دانه خراما از خرمای مدینه بخورد و اگر نبود، ۹ خرما از هر خرمایی که باشد بخورد.
بدرستی که حق تعالی می فرماید به عزت و جلال خودم سوگند هر زنی که تازه زاییده، اگر رطب بخورد، فرزند او را بردبار گردانم.
در حدیثی از حضرت امیرالمومنین علیه السلام نیز نقل شده است که زنان را بعد از ولادت فرزند، خرمای برنی بخورانید زیرا فرزند زیرک و بردبار می شود.[۹]
کله پاچه همراه با لیمو ترش تا چهل روز
تره و شنبلیله
رازیانه خشک، روزانه یک قاشق مربا خوری
کباب و جگر
شیر، ماست، دوغ، آب میوه، آب کمپوت، چای و آب.
پی نوشت ها:
[۱] . فصلنامه شیر مادر، شماره ۱٫
[۲] . ۱۱۴) کمک به مادران شیرده.
[۳] . فصلنامه شیر مادر، شماره ۱؛ کمک به مادران شیرده.
[۴] . کمک به مادران شیرده.
[۵] . کمک به مادران شیرده؛ ورزش های بعد از زایمان.
[۶] . کمک به مادران شیرده .
[۷] . جهت آشنایی با تمرینات لازم در این دوران به کتاب ورزش های بعد از زایمان مراجعه نمایید.
[۸] . قانون، ابوعلی سینا، فصل سوم.
[۹] . حلیه المتقین، ص ۱۴۵٫ جهت اطلاعات بیشتر در این زمینه می توانید به منابع زیر مراجعه فرمایید:
کافی، ج ۶؛ بحار، ج ۱۰، ص ۱۴، ۶۲، ۶۶، ۱۰۴؛ وسائل، ج ۱۵و ۱۷؛ مستدرک ج ۵٫
منبع:ریحانه بهشتی ص ۱۲۷ تا ۱۴۸
