چهل نکته مهم تربیتی اخلاقی عبادی در رابطه با رفتار با کودکان
۵) با سلام کردن به فرزندتان به او شخصیت دهید
۶) کودک را در کارهای کودکانه خود تمسخر نکنید و کارهایش را احمقانه نخوانید
۷) زیاد امر و نهی به فرزند نکنید تا جرئت پیدا نکند
۱۰) نسبت به تربیت جنسی کودکان همت داشته باشید
۱۴) تذکرات باید چنان با ملایمت باشد که سدی بین والدین و فرزندانشان نشود
۱۶- به‌صورت عاقلانه خواهش‌های کودک را از راه‌های صحیح و با روش درست تعدیل کنید
۱۷- ایمان را در کودکان خود پرورش دهید
۱۸) از مچ‌گیری و رفتار سرورانه با کودکان پرهیز کنید
۱۹) فرزند را راست‌گو تربیت کنید
۲۰) کودک را به خاطر تربیت نترسانید
۲۲) زشتی گناه و تنفر مردم از گناهکار را به کودک بفهمانید
۲۳) بستر بچه‌ها از ۶ سالگی از هم جدا باشد (گرچه هر دو دختر یا پسر باشند)
۲۴) تذکرها در صورتی اثر دارد که والدین خود عامل به آن‌ها باشند
۲۵) بین نظم در خانه و بیرون فرق قائل شوید. بگذارید کودک در خانه آزادانه بازی کند
۲۶) رفتارهای غیر منتظره کودکان را تا حدودی تحمل کنید
۲۷) در تذکر، دیگران را به رخ کودک خود نکشید و کسی را با او مقایسه نکنید
۲۸) از طریق داستان‌سرایی بسیاری از مفاهیم خوب را به کودک القا کنید
۳۰) کودکان را از ۷ سالگی امر به نماز کنید و از ۹ سالگی امر به روزه نصف روز یا بیشتر یا کمتر کنید
۳۱) واجبات دینی را به فرزندانتان آموزش دهید
۳۲) از متهم کردن اطفال به دروغ گویی خودداری کنید
۳۳) حس کنجکاوی کودک را باحوصله در پاسخگویی به سؤالات آن‌ها ارضا کنید
۳۴) در برابر فرزندان هیچ‌گاه مشاجره نکنید
۳۵) کودکان از مرگ در هراسند بخصوص مرگ والدین. نگویید «خدا مرگم بده»
۳۶) استعدادهای فرزندان را کشف کنید و آن‌ها را شکوفا کنید
۳۷) ازنظر مادی نه بی‌توجه باشید نه کودک را ارضا کنید هر دو خطرناک است.
۳۸) در محبت به فرزندان حد اعتدال را رعایت کنید
۳۹) مناسب تکامل کودک به او آزادی دهید و او را به اختیار خودش بگذارید
۴۰) به فرزند خود قرآن بیاموزید
۱) هدیه را اول به دختر بدهید
۲) با کودکان بازی کنید[۱]
بازی بزرگ‌سالان با کودکان در برنامه‌های تربیتی امروز، بسیار مهم تلقی شده است.
پیشوایان بزرگ اسلام به این اصل بزرگ تربیتی توجه کامل داشته و درباره آن به مسلمین سفارش نموده‌اند. از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در این زمینه نقل شده است که می‌فرمایند:
«من کان عنده صبی فلیتصاب له؛ آن‌کس که نزد او کودکی است باید در پرورش وی، کودکانه رفتار نماید.»[۲]
از حضرت علی علیه‌السلام منقول است که می‌فرمایند: «کسی که کودکی دارد باید در راه تربیت او خود را تا سرحد طفولیت و کودکی تنزل دهد.»[۳]
۳) اطفال خود را به خاطر گریه‌هایشان نزنید، زیرا گریه تا مدتی شهادت به وحدانیت خدا، شهادت به نبی اکرم صلی‌الله علیه و آله و دعای برای والدین است.
۴) فرزندان خود را ببوسید
پس همانا برای هر بوسیدن درجه‌ای است در بهشت.[۴]
حضرت علی علیه‌السلام می‌فرماید: «بوسیدن فرزندان رحمت است».[۵]
۵) با سلام کردن به فرزندتان به او شخصیت دهید.
اگر با کودک به بزرگ‌ترها سلام کرد، لازم است به گرمی جواب او را بگویند و با این عمل شخصیت او را مورد اعتنا و احترام قرار دهند؛ اما از صفات پسندیده پیامبر بزرگ اسلام صلی‌الله علیه و آله این بود که به تمام مردم از کوچک و بزرگ سلام می‌کردند.[۶]
۶) کودک را در کارهای کودکانه خود تمسخر نکنید و کارهایش را احمقانه نخوانید.
۷) زیاد امر و نهی به فرزند نکنید تا جرئت پیدا نکند.
(جرئت فرزند بر والدینش در کودکی، باعث نافرمانی در بزرگی خواهد شد.)
۸) به کودکانتان شخصیت بدهید
همان‌گونه که در روایات می‌خوانیم گاهی پیامبر صلی‌الله علیه و آله به احترام کودک خود سجده نماز را طولانی می‌نماید تا از دوش آن حضرت پایین بیاید و گاهی به احترام کودک دیگرآن‌که صدای شیون او را شنیده، نماز جماعت را به‌سرعت خاتمه می‌دهد و بدین‌وسیله عملاً به مردم درس و روش حفظ شخصیت اطفال را می‌آموزد.
کودک باید ازنظر عاطفی رشد کند و به خود معتقد شود یعنی احساس کند که چیز باارزشی برای ارائه به خود و سایرین دارد. والدین و مربی نیز باید به کودک بفهمانند که آن‌ها نیز چنین اعتقادی دارند لذا گاهی سؤال کند «تو چه فکر می‌کنی؟» و…
حضرت علی علیه‌السلام با سؤال کردن مسائل علمی از فرزندان خود در حضور مردم و گاهی محول کردن جواب سؤالات مردم بر ایشان، به آنان شخصیت می‌دادند.[۷]
وقتی پدر و مادر با پرورش صحیح و احترام به شخصیت کودک، خواهش‌های طبیعی او را ارضا ننمایند، کودک از بیراهه می‌آید و به‌وسیله گناه و بی‌نظمی در قلوب دیگران وارد می‌شود تا برای خویشتن ارزش و شخصیت ایجاد کند.
شخصیت، استقلال، اراده، اعتمادبه‌نفس و همچنین زبونی، فرومایگی عدم اعتمادبه‌نفس از صفاتی است که اساس آن در دامن پدر و آغوش مادر پی‌ریزی می‌شود. کودکی که با وی معامله یک انسان نشده و او را به‌عنوان یک عضو محترم خانواده به‌حساب نیاورده‌اند، نمی‌توان در بزرگی از او توقع استقلال و شخصیت داشت.
۹ ) به وعده‌های خود وفا کنید
(۲۰۸) در اسلام وفای به عهد از علائم ایمان است و در کلام خداوند سبحان می‌خوانیم:
«واوفوا بالعهد ان العهد کان مسئولا؛ به عهد و پیمان وفادار باشید و بدانید که این امر در پیشگاه خداوند مورد مواخذه و پرسش است.»[۸]
«والذین هم لاماناتهم و عهدهم راعون؛ مؤمنین کسانی هستند که به امانت و عهد و پیمان خود وفادارند.»[۹]
وفای به عهد یکی از ارکان سعادت بشر و از بزرگ‌ترین سجایای اخلاقی انسان است و اساس آن باید از دوران کودکی پی‌ریزی شود.
از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله روایت شده است که فرمودند:
«کودکان را دوست بدارید و با آنان با عطوفت و مهربان باشید؛ وقتی به آن‌ها وعده‌ای می‌دهید حتماً وفا کنید، زیر کودکان شما را رازق خود می‌پندارند.»[۱۰]
۱۰) نسبت به تربیت جنسی کودکان همت داشته باشید
برای تربیت جنسی کودکان، پدر و مادر نخست باید به فرزندان خود بیاموزند که سرزده وارد اتاق آن‌ها نشده و اجازه بگیرند، همان‌گونه که خداوند کریم در سوره نور آیه ۵۸ نیز اشاره فرموده است.
دیگر آنکه معاشرت‌های خود را تحت کنترل قرار دهند و هر حرکتی که غرایز جنسی را در آن‌ها بیدار می‌کند ترک کنند. شایان ذکر است که حس کنجکاوی در سنین خردسالی فوق‌العاده زیاد است. به‌علاوه دیدگان کودکان در عکس‌برداری بسیار حساس است و پیوسته دوست دارند مشاهدات خود را به طریقی عملی سازند و با بی‌باکی آنچه را دیده‌اند خود تجربه می‌کنند. آنان در این مرحله به فایده کرده‌های خود یا سرانجام آن هیچ نمی‌اندیشند.
بر پایه این گفتارها چند نکته باید موردتوجه قرار گیرد:
الف) مادران دقت داشته باشند که به هنگام نظافت بچه‌ها حتی نوزادان – کودکی دیگر بخصوص غیر هم‌جنس نظاره‌گر نباشد.
ب ) از زمان خردسالی بچه‌ها، به‌هیچ‌وجه اندام تناسلی و حتی سینه و ران‌های آنان نباید بازی کرد.
ج) نباید فرزندان را در محیط‌های خلوت، تنها یا با دیگری -خصوصاً خواهر و برادر- آزاد گذاشت.
د) دختر ۶ ساله را مرد نامحرم بر دامن ننشاند و نبوسد.
ه) نباید اندام دختربچه‌ها -خصوصاً ران‌ها و سینه – در برابر دیگران عریان باشد.
و) از همه مهم‌تر آنکه قرآن، نماز را عامل دوری از فحشاء و اعمال زشت بیان می‌کند: ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر پس در کودکان عشق و علاقه به نماز را ایجاد کنیم.
ز) در سنین بالاتر لازم است به هر دختری قبل از رسیدن اولین عادت ماهانه توسط مادرش و هر پسری قبل از اینکه حالت نعوظ یا احتلام به وی دست دهد به‌وسیله پدر یا فرد رازدار دیگری، اطلاعات داده شود.
مراقب باشید والدین موظف‌اند فرزند خود را طوری پرورش دهند که از طرفی شرم و حیاء عاقلانه داشته باشند و از طرف دیگر دچار بیماری ضعف نفس و حیاء احمقانه و درنتیجه کم‌رویی و گرفتار شدن در مشکلات ناشی از خجالتی نشوند.
۱۱) کودکانتان را لوس نکنید
لوس کردن کودک آن‌ها را موجوداتی ضعیف و بی‌اراده و خودرأی با می‌آورد. این قبیل اطفال در ایام کودکی، پدران و مادران خود را با اعمال نادرست خویش به‌زحمت می‌اندازند و آنان را با مشکلاتی مواجه می‌کنند. شخص لوس بار آم ده، به دو مصیبت بزرگ گرفتار است: از طرفی توقع دارد زن و مرد اجتماع، مانند پدر و مادرش او را نوازش کنند و بی‌حساب احترامش نمایند و اوامر او را بی‌چون‌وچرا به کار بندند. وقتی مشاهده می‌کند که مردم نه‌تنها احترامش نمی‌کنند، بلکه در مقابل این توقع بیجا مسخره‌اش می‌نمایند؛ سخت ناراحت می‌شود و در خود احساس حقارت و پستی می‌نماید. از طرف دیگر شکست‌های درونی و ناکامی‌های روانی که منشأ عقده حقارت شده است، او را تندخو و عصبی، بی‌حوصله، بداخلاق، زبون و فرومایه می‌کند، به مردم بدبین می‌شود و با کلمات زشت و رفتار ناپسند خویش آنان را خشمگین و ناراحت می‌نماید.
۱۲) کودکانتان را تحقیر نکنید
هیچ‌چیز به قدر تحقیری که کودک در قبال قدرت و زور نمایی بزرگ‌تر در خود احساس می‌کند، اعتمادبه‌نفس را در او خاموش نمی‌کند، به‌خصوص وقتی‌که پس از توسل به‌زور به او بگویند: بی‌خود سعی نکن، تو نمی‌توانی، عرضه‌اش را نداری.
۱۳) برای کودکان خود دعا کنید.
حضرت ابراهیم این‌گونه از خداوند فرزندی صالح را طلب می‌کند:
«رب هب لی من الصالحین فبشرناه بغلام حلیم؛ خدایا! مرا (فرزندی) از شایستگان ببخش. پس ما نیز او را به پسری شکیبا بشارت دادیم.»[۱۱]
همچنین است درخواست حضرت زکریا[۱۲] و درخواست ابراهیم خلیل علیه‌السلام.[۱۳]
به قسمتی از دعای امام سجاد علیه‌السلام در همین زمینه توجه کنید:
«خدایا! بر من منت‌گذار و فرزندانم را بر من ببخش. بر من منت بنه و ایشان را از نعمت صلاح و صواب محروم مساز و مرا از صلاح عقیده و حسن تربیتشان بهره‌مند فرما… پروردگارا! فرزندان مرا به زیور تقوا و بصیرت بیارای تا نیکو ببینند و نیکو بشنوند و در برابر فرمان تو مطیع و فرمان‌بردار باشند…»[۱۴]
برای سلامتی دین و دنیا فرزندانمان دعای فرج بخوانیم (اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن…)
۱۴) تذکرات باید چنان با ملایمت باشد که سدی بین والدین و فرزندانشان نشود.
امام حسن مجتبی علیه‌السلام روزی فرزندان خود و فرزندان برادر خود را دعوت کردند و به آنان فرمودند: همه شما کودکان اجتماع امروز هستید و امید می‌رود که بزرگان اجتماع فردا باشید. پس دانش بیاموزید و در کسب علم کوشش کنید و هرکدام که حافظه قوی ندارید و نمی‌توانید در مجلس درس، مطالب استاد را حفظ کنید، آن‌ها بنویسید و نوشته‌ها را در منزل نگهداری کنید…
همان‌گونه که مشاهده می‌کنیم حضرت بدون توسل به ترساندن، شلاق و مجازات، عشق به تحصیل را در آن‌ها ایجاد کردند؛ یعنی به آنان فهماندند که درس خواند امروز، راه اصول به عزت و بزرگی فرداست.
توجه داشته باشیم برای کار با کودکان لازم است اصولی را رعایت کنیم ازجمله:
۱- تنوع و یکنواختی در نحوه تذکر و راهنمایی، خود ملال‌آور است.
۲- بیان مطلب به‌صورت غیرمستقیم.
۳- رسیدن از مجهول به معلوم، بدین‌صورت که با سؤال و جواب از مطالب مختلف به‌گونه‌ای پیش برویم که فرزندمان خود به نتیجه مطلوب برسد.
۱۵- به کودکان احترام بگذارید
اگر کودک مورداحترام باشد، در خانه کمتر از اوامر پدر و مادر سرپیچی می‌کند. احترام به کودک و حسن معاشرت پدر و مادر با وی یکی از اساسی‌ترین عوامل ایجاد شخصیت در کودک است.
پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله می‌فرمایند: «اکرموا اولادکم و احسنوا آدابهم؛ به فرزندان خود احترام کنید و با آداب و روش پسندیده با آن‌ها معاشرت نمایید.»
۱۶- به‌صورت عاقلانه خواهش‌های کودک را از راه‌های صحیح و با روش درست تعدیل کنید.
۱۷- ایمان را در کودکان خود پرورش دهید.
با تقویت ایمان در کودکان و درنتیجه تحویل دادن فرزندانی باایمان به‌جامعه، آن‌ها را باقیات‌الصالحات خود قرار دهیم که قطعاً نزد خداوند عاقبت بسیار نیکویی خواهد داشت.
الباقیات‌الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر أملا[۱۵]
کودکانی که از ابتدا باایمان به خدا تربیت می‌شوند، اراده‌ای قوی و روانی نیرومند دارند، از دوران کودکی رشید و باشهامت هستند و نتایج درخشان ایمان از خلال گفتار و رفتارشان به‌خوبی مشهود است.
روان کودک برای پذیرش تعالیم ایمانی و اخلاقی، مانند زمین مستعدی است که هر بذری را در خود می‌پروراند. پس پدران و مادران در اولین فرصت باید دل کودک را به حب خدا و مهر پیشوایان و رهبران دینی متوجه سازند.
از امام صادق علیه‌السلام روایت شده که فرمودند:
«بادروا اولادکم بالحدیث قبلان یسبقکم الیهم المرجئه؛ احادیث اسلامی را به فرزندان خود هر چه زودتر بیاموزید، قبل از آنکه مخالفین بر شما سبقت گیرند و دل‌های کودکان شما را با سخنان نادرست خویش اشغال نمایند.»[۱۶]
آقای جواد محدثی تشبیهی زیبا در این زمینه دارند که به قسمت‌هایی از آن اشاره می‌شود:
-نه هجوم فقط نظامی است، نه شکست و ضربه فقط مادی.
-تهاجم فرهنگی خطرناک‌تر از هجوم نظامی است.
-در هجوم نظامی طمع به خاک است و زمین، در شبیخون فرهنگی طمع به اخلاق است و دین!
-آن پیدا و این پنهان.
-آنجا درگیری با دشمن در مرزهاست، اینجا آسیب از حمله دشمن درون خانه‌هاست.
-آنجا سلاح و موشک و بمب است، اینجا ماهواره و امواج تصویری آنجا فشنگ شلیک می‌شود، اینجا آهنگ پخش می‌شود.
اگر هم آسیب‌دیده‌ایم به درمانگاه «توبه» برویم و… تا دیر نشده، غده گناه را جراحی می‌کنیم.
آیا سلامت روح و فکر، به‌اندازه «جسم» مهم نیست؟![۱۷]
در احادیث، پدران و مادرانی که به آخرت فرزندان خود توجه ندارند، مورد نکوهش قرارگرفته‌اند.
در حدیثی آمده است که رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله به بعضی از کودکان نظر افکندند و فرمودند: وای بر فرزندان آخرالزمان از روش ناپسند پدرانشان. عرض شد: یا رسول‌الله! از پدران مشرک؟ فرمودند: نه از پدران مسلمان که به فرزندان خود، هیچ‌یک از فرایض دینی را نمی‌آموزند. به ناچیزی از امور مادی درباره آنان قانع هستند. من از این مردم بری و بیزارم…[۱۸]
۱۸) از مچ‌گیری و رفتار سرورانه با کودکان پرهیز کنید.
۱۹) فرزند را راست‌گو تربیت کنید.
یکی از وظایف پدر و مادر تربیت فرزند پرورش فطرت راست‌گویی کودک است. آن‌ها موظف‌اند در خانه طوری رفتار نمایند که اطفال به‌راستی و راست‌گویی عادت کنند و این امر از پرورش بسیاری از صفات در کودکان دشوارتر است و برای رسیدن به این نتیجه، مراقبت‌های علمی و عملی بسیاری لازم است.
در روایتی از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند: خدا رحمت کند کسی را که در نیکی به فرزندش کمک کند. راوی سؤال کرد: چگونه؟ و حضرت در جواب چهار دستور فرمودند:
آنچه را که کودک در قوه داشته و انجام داده است، از ا قبول کند.
آنچه را انجام آن بر او سنگین است از او نخواهد.
او را به گناه و ندارد.
به او دروغ نگوید و در برابر او مرتکب اعمال احمقانه نشود.
برای دمان ترس باید
-از برسانیدن کودک خودداری شود.
-از جهت جسمی کودک تقویت کند.
-با او مهربان باشند.
-پدر و مادر و اطرافیان در مقابل او از خود ترس نشان ندهند.
-از بیان داستان‌های ترس‌آور پرهیز کنند.
-به او تلقین کنند که ترسو نیست.
-با مسئولیت دادن به کودک در خانه و شریک کردن او در امور خانه مقاومت و پایداری را در او زنده کنند.
۲۰) کودک را به خاطر تربیت نترسانید
زیرا ترس شخصیت کودک را از بین برده و دچار اختلالات روانی و ایجاد وابستگی می‌کند.
در تنبیه نیز ترساندن درست نیست و اثرات بدی (مخصوصاً در کودکی) به‌جا می‌گذارد. تنبیه رابطه طفل را با مادر، نامطلوب و ارزش و اعتباری را که مادر در دل کودک دارد متزلزل می‌سازد. به‌جای کتک زدن و ترساندن، دوست و راهنمای او باشید و نمونه صادق عشق و محبت. در بسیاری از مواقع می‌توان با یک سکوت یا یک نگاه، کودک را متوجه اشتباه و خطای خود نمود.
۲۱) کودکان را نوازش کنید
نوازش، یکی از غذاهای روانی کودک است که باید به‌اندازه کافی از آن تغذیه شود و گاهی گریه بچه فقط برای این است که تشنه محبت و نوازش است. بچه‌ای که در محیط خانواده به قدر کافی محبت دیده است، تشنه محبت نیست و در مقابل چند جمله این‌وآن خود را نمی‌بازد و شخصیت خود را گم نمی‌کند.
۲۲) زشتی گناه و تنفر مردم از گناهکار را به کودک بفهمانید.
والدین موظف‌اند از کودکی، قبح گناه و تنفر مردم از گناهکار را به کودک بفهمانند و در کارهای بد او را توبیخ و در کارهای خوب تشویق کنند تا شخصیت او احیا شده و موجبات امیدواری و دلگرمی آنان فراهم شود. البته توبیخ و تحسین بی‌موقع یا بیش‌ازحد، خود منشأ فساد است.
۲۳) بستر بچه‌ها از ۶ سالگی از هم جدا باشد (گرچه هر دو دختر یا پسر باشند)[۱۹]
۲۴) تذکرها در صورتی اثر دارد که والدین خود عامل به آن‌ها باشند.
نخستین گام در راه تربیت فرزندان، تربیت خویشتن است. کسی که خود به صفات اخلاقی نیکو زیبنده نشده، هیچ‌گاه نمی‌تواند دیگری را به پاکی هدایت کند. پدر و مادر تندخو و پرخاشگر کمتر فرزندی آرام و سازگار تربیت خواهند کرد.
گذشته از اثراتی که فرزند از راه وراثت از والدینش کسب می‌کند، کردار گفتار آنان در سازندگی کودکانشان تأثیر عمیقی دارد و بسیار بعید است که در خانواده‌های نابهنجار، افراد بهنجار رشد کنند.
فرزندان شما باید بدانند دورغ گویی، غیبت، دشنام و نمونه‌هایی این چنین، پسندیده نیست و زمانی فرزند شما این اعمال ناپسند را از خود دور می‌کند و انجام نمی‌دهد که خود شما به او نیاموخته باشید.
۲۵) بین نظم در خانه و بیرون فرق قائل شوید. بگذارید کودک در خانه آزادانه بازی کند.
۲۶) رفتارهای غیر منتظره کودکان را تا حدودی تحمل کنید.
خطای کودک را همیشه گناه نابخشودنی تصور نکنید تا مجبور به تنبیه نشوید. صبر، گذشت و تحمل لازم است. اگر کودک روش ناپسندی دارد، پدر و مادر باید عاقلانه و بدون اهانت به شخصیت طفل، راه صحیح را به او نشان بدهند و از عمل ناپسندش بازدارند.
آنجایی که پدر و مادر، زبان به ملامت طفل می‌گشایند و در این کار اصرار می‌ورزند و درنتیجه با سرزنش‌های مداوم خود، به فرزند خویش توهین می‌کنند و او را تحقیر می‌نمایند، این‌گونه والدین نه‌تنها به اصلاح کودک خود موفق نشده‌اند؛ بلکه با این عمل خام و ناصواب، طفل را به لجاجت وادار کرده‌اند.
از حضرت علی علیه‌السلام روایت شده است که فرمودند:
«الافراط فی الملامه یشت نیران اللجاج؛ زیاده روی در ملامت و سرزنش، آتش لجاجت را شعله‌ور می‌کند.»[۲۰]
۲۷) در تذکر، دیگران را به رخ کودک خود نکشید و کسی را با او مقایسه نکنید.
۲۸) از طریق داستان‌سرایی بسیاری از مفاهیم خوب را به کودک القا کنید.
از طریق داستان‌سرایی بسیاری از مفاهیم مانند حق‌دوستی، ایمان، رسوا جلوه دادن کار زشت و غیره را می‌توان به کودک القا کرد. قرآن، داستان‌سرایی را وسیله زدودن غفلت‌ها می‌داند و می‌فرماید: «لقد کان فی قصصهم عبره لاولی الالباب؛ همانا در قصه‌های ایشان پندی برای خردمندان نهفته است.»[۲۱]
این داستان‌ها باید دارای خصوصیاتی باشد، ازجمله:
قصه جلوه خدایی داشته باشد و به‌قصد تربیت و تذکر بیان شود.
به شرایط سنی، عقلی و روحی شنونده توجه شود.
افراط‌وتفریط، دروغ و شایعه و فرار از حقیقت‌ها نباشد.
پاسخگوی سؤالات ذهنی شنونده باشد.
بهترین قصه انتخاب شود. همان‌طور که خداوند نیز می‌فرماید:
«نحن نقص علیک احسن القصص؛ ما بهترین قصه‌ها را برای تو حکایت می‌کنیم.»[۲۲]
در داستان‌ها پیروزی با حق باشد.
شخصیت داستان‌ها دور از هرگونه انحراف باشند و داستان هم کوتاه باشد.
۲۹) شیطنت کودک در خردسالی نشان‌دهنده زیادی عقل او در بزرگ‌سالی است پس نگران نباشید و آن را سرکوب ننمایید.
۳۰) کودکان را از ۷ سالگی امر به نماز کنید و از ۹ سالگی امر به روزه نصف روز یا بیشتر یا کمتر کنید.[۲۳]
همچنین در روایتی آمده است: ما کودکانمان را امر می‌کنیم به تسبیح حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام همچنان که امر می‌کنیم آن‌ها را به نماز.[۲۴]
توجه داشته باشیم که؛ کودکان وسیله آزمایش ما هستند پس مراقب باشیم شدت علاقه به آن‌ها مانع به امر عبادت نشود.
و علموا انما اموالکم و اولادکم فتنه و أن الله عنده اجر عظیم.[۲۵]
البته در عبادت نیز عمچون دیگر امور حد اعتدال باید رعایت شود. همان‌گونه که از حضرت رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله روایت شده است که می‌فرمایند: «اسلام دین متقین خداوند است. در آن با مدارا قدم بردار، کار کن که دلت به عبادت خداوند بدبین نشود.»[۲۶]
۳۱) واجبات دینی را به فرزندانتان آموزش دهید
تربیت فرزند و آموزش واجبات از وظایف والدین است و کسانی که به این امر توجه ندارند مورد نکوهش ائمه علیهم‌السلام گرفته شده‌اند.[۲۷]
در حدیثی آمده است که رسول اکرم صلی اله علیه و آله به بعضی از کودکان نظر افکندند و فرمودند: وای بر فرزندان آخرالزمان از روش ناپسند پدرانشان.
عرض شد: یا رسول‌الله! از پدران مشرک؟ فرمود: نه از پدران مسلمان که به فرزندان خود، هیچ‌یک از فرایض دینی را نمی‌آموزند.
به ناچیزی از امور مادی آنان قانع هستند. من از این مردم بری و بیزارم.[۲۸]
۳۲) از متهم کردن اطفال به دروغ گویی خودداری کنید.
از متهم ساختن اطفال به دروغ‌گویی باید خودداری شود، زیرا دروغ حقیقی و مغرضانه تا ۵ سالگی نادر است و آنچه هست خیال‌پردازی آن‌هاست که معلول میل به بازی کردن و شگفت‌زده ساختن دیگران و گرایش به خودشناسی کودکانه است.
۳۳) حس کنجکاوی کودک را باحوصله در پاسخگویی به سؤالات آن‌ها ارضا کنید.
تخطئه کردن کودکی که با سؤالات خود انسان را خسته می‌کند، حس کنجکاوی او را تضعیف می‌نماید.
۳۴) در برابر فرزندان هیچ‌گاه مشاجره نکنید.
سعی کنید هیچ‌گاه مشاجره نکنید به‌ویژه در برابر فرزندان خود، چون به‌شدت آن‌ها را می‌آزارید و شخصیت آن‌ها را دگرگون می‌کنید.
۳۵) کودکان از مرگ در هراسند بخصوص مرگ والدین. نگویید «خدا مرگم بده»
کودکان به‌شدت از واژه مرگ هراس دارند، بخصوص مرگ پدر و مادر؛ بنابراین تا وقتی ضرورت ندارد دائم از مرگ خود و ناامیدی‌ها و امثال آن صحبت به میان نیاورید. در مقابل، حقیقت مرگ را به فرزندان خود بیاموزید.
۳۶) استعدادهای فرزندان را کشف کنید و آن‌ها را شکوفا کنید.
۳۷) ازنظر مادی نه بی‌توجه باشید نه کودک را ارضا کنید هر دو خطرناک است.
ازنظر مادی فرزندان خود را آن‌قدر اشباع نکنید که به بیراهه بروند و آن‌قدر نیز بی‌توجه نباشید که هر دو سوی قضیه خطرناک است.
۳۸) در محبت به فرزندان حد اعتدال را رعایت کنید
تنها نقطه امید و مایه شادی و نشاط کودک، مهر پدر و مادر است. هیچ نیرویی به‌اندازه محبت والدین، خاطر طفل را مطمئن و آرام نمی‌کند و هیچ مصیبتی مانند از دست دادن تمام یا قسمتی از مهر پدر و مادر، روان او را مضطرب و آزرده نمی‌سازد.
چنانچه والدین بتوانند در این زمینه موفق باشند، فرزندان آن‌ها نه‌تنها در دوران طفولیت، بلکه در بزرگ‌سالی نیز سعی می‌کنند خاطر والدین را آزرده نساخته و از اموری که والدین را می‌رنجاند دوری کنند.
پس محبت و مهربانی به کودکان، علاوه بر ارضای نیاز آن‌ها، وسیله جذب و زمینه اطاعت آن‌ها را فراهم می‌آورد. همان‌گونه که خداوند کریم نیز خطاب به پیامبرش می‌فرماید:
«فَبِما رَحمَهٍ مِنَ اللهِ لِنتَ لَهُم وَ لَو کُنتَ فَظّاً غَلیظَ القَلبِ لَانفَظُّوا مِن حَولِکَ؛ مرحمت خدا، تو را با خلق مهربان و خوش‌خو می‌گرداند و اگر تندخو و سخت‌دل بودی مردم از گرد تو متفرق می‌شدند.»[۲۹]
البته توجه داشته باشید این محبت به حد افراط نرسد، زیرا هم سختگیری و بی‌مهری و هم محبت شدید و افراطی هر دو مخرب هستند. پس درحالی‌که محبت می‌ورزید، تعادل را فراموش نکنید و فرزندتان را طوری تربیت کنید که بتواند در آینده روی پای خود بایستد.
از امام باقر علیه‌السلام روایت شده که فرمودند: «بدترین پدران، کسانی هستند که در نیکی و محبت نسبت به فرزندان، از حد تجاوز کنند و به زیاده روی و افراط بگرایند …» [۳۰]
۳۹) مناسب تکامل کودک به او آزادی دهید و او را به اختیار خودش بگذارید.
لازم است پدر و مادر به‌تناسب تکامل کودک، به او آزادی بدهند و او را به اختیار خودش بگذارند تا در ضمن بازی کردن و دویدن، حس ابتکار و عشق و استقلال فطری را در خود احیاء کند و با اعتمادبه‌نفس بار آید؛ ولی کمال مراقبت را معمول دارند که آزادی از حدّ لازم تجاوز نکند و طفل از قدرت خود سوءاستفاده ننماید.
بعضی از پدران و مادران به علت شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت تربیت، یا به علت محبت‌های بی‌مورد، چندی به کودک آزادی بی‌حساب می‌دهند و او را در تمام رفتار و گفتارش به حال خود می‌گذارند؛ اما طولی نمی‌کشد که کودک بزرگ می‌شود درحالی‌که از وظایف زندگی کمترین اطلاعی ندارد. در آن موقع پدر و مادر دائماً وی را به تکالیفش متوجه می‌نمایند، ولی نتیجه مطلوب نمی‌گیرند.
بعضی از پدران و مادران نیز کودک را به قدر کافی آزاد نمی‌گذارند و به او فرصت ابتکار و فعالیت‌های شخصی نمی‌دهند، همواره مزاحم فرزند خود هستند و بی‌جهت در تمام کارهای کودکانه او مداخله می‌کنند که مطمئناً هر دو در اشتباه‌اند و نتیجه مثبتی نخواهند گرفت.
۴۰) به فرزند خود قرآن بیاموزید.
خواندن قرآن در منازل سبب اعلای کلمه حق و نشر حقایق اسلام می‌شود. هرگاه پدری در منزل قرآن بخواند، همسر و فرزندان وی نیز طبعاً در این عمل از وی پیروی نموده و به خواندن قرآن تشویق می‌گردند و مخصوصاً ازآنجاکه کودکان و نوجوانان از قابلیت و استعداد بیشتری برای حفظ و دانش‌طلبی برخوردارند، به‌راحتی می‌توانند قرآن را حفظ کرده و برای همیشه به یاد بسپارند.
از حضرت علی علیه‌السلام نقل شده است که می‌فرمایند: «قلب کودکان خردسال همچون زمین خالی است که هر چه در آن اندازند می‌پذیرند.»[۳۱]
همچنین از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله روایت شده است که می‌فرمایند: «العلم فی الصغر کالنقش فی الحجر؛ علم در کوچکی مانند حکاکی روی سنگ است.»[۳۲]
پس در محیط قرآنی بودن، انس با قرآن، شنیدن قرائت قرآن و عمل کردن به دستورات آن تأثیر بسزایی در زندگی دارد و کودکی که در محیط قرآنی تربیت شده باشد، از همان کودکی اکثر معارف را یاد گرفته و هرگز فراموش نمی‌کند.
پی نوشت ها:
[۱]. وسایل، ج ۱۵، ص ۲۰۳، روایت ۱ و ۲؛ مستدرک، ج ۱۵، ص ۱۷۱، روایت ۱۷۸۹۹ و ۱۷۹۰۰.
[۲]. وسایل الشیعه، ج ۵، ص ۱۲۶.
[۳]. وسایل الشیعه، ج ۵، ص ۱۲۶.
[۴]. کافی، ج ۶، ص ۴۹، روایت ۱؛ بحار، ج ۱۰۴، ص ۹۹، روایت ۷۱؛ وسایل، ج ۱۵، ص ۱۹۴، روایت ۳ و ص ۲۰۲، رایت ۲.
[۵]. بحارالانوار، ح ۱۰۴، ص ۹۳، روایت ۲۴.
[۶]. مستدرک، ج ۲، ص ۶۹.
[۷]. کافی، ج ۶، ص ۴۹، روایت ۳ و ۸؛ بحار، ج ۱۰۴، ص ۹۲، روایت ۱۴؛ وسایل، ج ۱۵، ص ۲۰۱، روایت ۳ و ۵.
[۸]. سوره اسراء، آیه ۳۴.
[۹]. سوره مؤمنون، آیه ۸.
[۱۰]. کافی، ج ۶، ص ۴۹، روایت ۳ و ۸؛ بحار ج ۱۰۴، ص ۹۲، روایت ۱۴؛ وسایل، ج ۱۵، ص ۲۰۱، روایت ۳ و ۵.
[۱۱]. سوره صافات، آیه ۱۰۰ و ۱۰۱.
[۱۲]. سوره آل‌عمران، آیه ۳۸.
[۱۳]. سوره ابراهیم، آیه ۴۰.
[۱۴]. صحیفه سجادیه.
[۱۵]. کهف، ۱۸، آیه ۴۶.
[۱۶]. کافی، ج ۶، ص ۴۷.
[۱۷]. عشق برتر
[۱۸]. مستدرک، ج ۲، ص ۶۲۵.
[۱۹]. مستدرک، ج ۲، ص ۵۵۸؛ بحار، ج ۲۳، ص ۱۱۴؛ مکارم الا خلاق، ص ۱۱۶.
[۲۰]. تحف العقول، ص ۸۴.
[۲۱]. سوره یوسف، آیه ۱۱۱.
[۲۲]. سوره یوسف، آیه ۳.
[۲۳]. وسایل الشیعه، ج ۲، ص ۳؛ مستدرک الوسایل، ج ۱، ص ۱۷۱؛ مکارم الاخلاق، ص ۱۱۵.
[۲۴]. کافی، ج ۲، ص ۸۷-۸۶.
[۲۵]. انفال/ ۸، آیه ۲۸.
[۲۶]. همان، ج ۳، ص ۳۴۳، روایت ۱۳.
[۲۷]. مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص ۱۶۴
[۲۸]. مستدرک، ج ۲، ص ۶۲۵
[۲۹] . آیه ۱۵۹ سوره آل عمران.
[۳۰]. تاریخ یعقوبی، ج ۳، ص ۵۳
[۳۱]. نهج البلاغه، نامه ۳۱.
[۳۲]. درجلد چهارم اصول کافی، کتاب الدعاء، حدیث اول از باب «الدعاء فی حفظ القرآن» دعایی نیز وارد شده است.
منبع: کتاب ریحانه بهشتی ص۲۲۱-۲۴۱.
